همواره، یکی از نیازهای اساسی بشر در طول تاریخ، داد و ستد یا مبادله بوده است. بازار نهادی است که امکان داد و ستد را فراهم می‌آورد. در حقیقت لزومی ندارد تا بازار، حتما یک مکان فیزیکی باشد.
بازار موقعیت یا مکانی است که در آن خریداران و فروشندگان، کالاها، خدمات و منابع مختلف را خرید و فروش می‌کنند. به عبارت دیگر، برای هر کالا، خدمت و یا منبعی که قابل خرید و فروش است، بازاری یافت می‌شود.
بازارها بر اساس دیدگاه‌های مختلفی تقسیم‌بندی میشوند. برای مثال می‌توانیم آنها را بر اساس سه دیدگاه فعالیت، سازمانی و اقتصادی تقسیم بندی کنیم.
تقسیم بندی انواع بازار بر اساس دیدگاه:
- از نظر فعالیت
- از نظر کالا و فرآورده مانند فرش، زعفران، پسته و ...
- از نظر خدمات و کار: مانند بازارهای کاری، بیمه، حمل و نقل، مهندسی و ...
- از نظر پول و سرمایه: مانند بازار بورس اوراق بهادار، سرمایه‌گذاری‌ها و ...
- از نظر سازمانی
- بازار صنعتی
- بازار دولتی
- بازار واسطه
از نظر اقتصادی
- بازار رقابت کامل: در این بازار، تعداد خریداران و فروشندگان به قدری بالا است که عملا معاملات هر کدام نسبت به معاملات بازار چیزی حساب نمی‌شود. این بازار قوانین سخت‌گیرانه‌ای ندارد. خریداران و فروشندگان نمی‌توانند در تعیین قیمت نقش زیادی داشته باشند و به اصطلاح، قیمت‌پذیر هستند. اطلاعات این بازار در سطح وسیع در اختیار همه قرار می‌گیرد. کالاهای این بازار همگن است و سود همه متعارف می‌باشد.
- بازار انحصاری کامل: در این بازارها معمولا یک تولیدکننده و یا فروشنده وجود دارد. لذا فروشنده به دلیل این امتیاز انحصاری سود زیادی کسب می‌کند.
- بازار رقابت انحصاری یا رقابتی ناقص: این بازار، بین دو بازار رقابتی کامل و انحصاری کامل می‌باشد. بیشتر بازارهای امروزی از این دسته هستند.
- بازار انحصاری چندجانبه: در این بازار دو یا چند فروشنده، خریداران زیادی را پشتیبانی می‌کنند. گاهی سود به صورت مبارزه و ناسازگاری و گاهی به صورت تبانی و سازش تقسیم می‌شود.
بازارها بر اساس نوع ساختار، سررسید تعهدات مالی و یا دارایی نیز طبقه بندی میشوند.
از طرفی، از نظر دارایی، بازارها به دو دسته فیزیکی و مالی تقسیم‌بندی میشوند:
- بازار دارایی فیزیکی: بازاری است که در آن دارایی‌های واقعی و فیزیکی مانند ملک، مستغلات، اتومبیل، لوازم خانه و ... معامله میشوند.
- بازار دارایی مالی: در این بازار افراد به معامله اوراق ضمانت مالی، برخی کالاها مانند فلزات گرانبها، دارایی‌های مثل یا عوض دار با هزینه کم، می‌پردازند. قیمت‌های موجود در این بازار تابعی از عرضه و تقاضا می‌باشند. در یک تعریف، بازار مالی را بازاری می‌دانند که در آن هر نوع تجارتی انجام می‌پذیرد.
بازارهای مالی بر‌اساس ساختار سازمانی به بازارهای رسمی و بازارهای خارج از بورس، (در ایران فرابورس از جمله این بازار است.) بازار سوم و بازار چهارم تقسیم میشوند.
از طرفی، بازارهای مالی از نظر زمان واگذاری به دو دسته بازار آتی و نقدی تقسیم میشوند. بازار آتی از جمله بخش‌های بازار بورس کالا می‌باشد.
از سوی دیگر در یک تقسیم‌بندی خاص، بازار مالی از نظر نوع دارایی به سه دسته متفاوت زیر نیز تقسیم می‌شود:
بازار سهام‌های شرکت‌های بورسی در بورس
- بازار اوراق بدهی: بازاری که در آن، ابزارهای با درآمد ثابت، معامله میشوند. (اوراق قرضه)
- بازار ابزارهای مشتقه: بازاری که در آن ابزارهای مبتنی بر دارایی‌های فیزیکی معامله میشوند. (اختیار مالی و قرارداد آتی)
- بازار پول یکی از بازارهای مالی است که در آن دارایی، از نقدشوندگی بالایی برخوردار است. بازار سرمایه نیز یکی دیگر از بازارهای مالی موجود است.
پس بازارهای مالی بر‌اساس سررسید و ابزار قابل معامله به دو دسته مختلف بازار پولی و بازار سرمایه تقسیم میشوند که خصوصیات آنها به شکل زیر بیان شده است:
- خصوصیات بازارهای پولی: به دلیل این که دریافت پول و صرف هزینه هم‌زمان انجام نمی‌شود، این بازارها مورد استفاده قرار می‌گیرند. انواع و اقسام سپرده، وام وثیقه دار، برات، حواله و ... از ابزارهای این بازار هستند.
- خصوصیات بازارهای سرمایه: به این بازار بورس اوراق بهادار نیز می‌گویند و در آن اوراق قرضه، اسناد خزانه، گواهی سپرده، اوراق تجاری و اوراق مالکیت خرید و فروش می‌شود. در این بازار بین سرمایه گذاران خرد و کلان(حقیقی و حقوقی ) و متقاضیان سرمایه مثل شرکت‌ها ارتباط برقرار می‌شود. در این بازار فرآیند خرید و فروش ابزارهای مالی تسهیل می‌گردد. اوراق مالکیت یا سهام و اوراق قرضه یا مشارکت از محبوب‌ترین ابزارهایی هستند که در این بازار خرید و فروش میشوند.
تفاوت بین بازارهای پولی و بازارهای سرمایه
غالبا بازه زمانی بازار سرمایه برخلاف بازار پول بیشتر از یک سال است. بازه زمانی سرمایه‌گذاری‌های میان‌مدت و بلندمدت در بازارسرمایه، یک سال و بیشتر است در صورتی که این بازه در بازار پول نهایت یک سال و یا کم‌تر است.
ابزارهای مالی در بازار سرمایه سهام و اوراق مشارکت است ولی در بازار پول، انواع حواله، سپرده، وام با وثیقه و برات مبادله می‌شود. البته، از طریق بازار سرمایه می‌توانید نسبت به خرید طلا، سکه و مشتقات دیگر هم اقدام نمایید.
برخی از سهام‌های موجود در بازار سرمایه مربوط به طرح‌های بزرگ ملی هستند و به چرخه اقتصادی کشور کمک می‌کنند. بازار سرمایه در بیشتر اوقات نوسانی است و قابل پیش‌بینی نمی‌باشد. این بازار کاملا قانونی می‌باشد و قوانینش مکتوب شده است. اطلاعات موجود در این بازار نیز شفاف و قابل ردگیری است. سهام هم مثل پول نقد قابلیت نقدشوندگی دارد. برخی اوقات، بازارهای مالی مانند سکه، مسکن و ارز دچار رکودهای فصلی و شوک میشوند.
از طرفی بازار سرمایه نیز، از نظر ابزارهای قابل معامله و چرخه عمرشان دارای دو بازار مختلف است:
- بازار اولیه : در این بازار تشکیل سرمایه انجام می‌شود و اوراق بهادار برای اولین برای نخستین بار در این بازار عرضه میشوند.
- بازار ثانویه : اوراق بهادار پس از عرضه اولیه در این بازار مبادله میشوند. البته بازار ثانویه نیز می‌تواند به شکل‌های مختلفی مثل بازار حراج، بازار کارگزاری و بازار دلالی تشکیل شود.
برای این که بتوانید در بازارهای سرمایه از جمله بازار بورس، سرمایه گذاری کنید، می بایست دوره آموزش بورس را مشاهده کنید.
جدا از تقسیم بندی هایی که ذکر شد، در برخی منابع بازارها به بازارهای فیزیکی، بازارهای مجازی، بازار مزایده یا حراج، بازار کالاهای واسطه، بازار سیاه، بازار علم و دانش و بازار مالی تقسیم میشوند. در این منابع، بازارهای مالی به چهار نوع بازار سهام، بازار اواق قرضه، بازار ارز خارجی و بازارهای پیش‌بینی کننده تقسیم میشوند.
