ریسک اعتباری (credit risk) چیست؟

ریسک اعتباری (credit risk) ریسکی است که وام‌دهنده در شرایطی که وام‌گیرنده قادر به پرداخت‌های لازم برای تعهدات بدهی خود نباشد، متحمل می‌شود. به بیان خیلی ساده credit risk یا ریسک نکول زمانی رخ می دهد که دریافت کننده اعتبار یا پول در موعد مقرر به تعهد خود عمل نکند و از پرداخت بدهی به هر دلیلی امتناع کند. وام دهندگان و سرمایه گذاران تقریباً در تمام اشکال تمدید اعتبار در معرض خطر نکول قرار دارند. سطح بالاتر ریسک نکول منجر به بازده مورد نیاز بالاتر و به نوبه خود نرخ بهره بالاتر می شود.

ریسک اعتباری یا ریسک نکول چیست؟

تصور کنید که شما یک بانکدار هستید و بخش اصلی کار روزانه شما وام دادن است. متأسفانه، وام دادن پول یک تجارت پرخطر است و هیچ تضمینی 100٪ وجود ندارد که تمام پول خود را پس بگیرید. اگر وام گیرنده نکول کند، در پرتفوی خود با ضرر مواجه خواهد شد یا در سناریوی کمی شدیدتر، اگر کیفیت اعتبار طرف مقابل شما طبق برخی از سیستم های رتبه بندی بدتر شود، وام ریسک بیشتری خواهد داشت. اینها موقعیت های معمولی هستند که در آن ریسک اعتباری خود را نشان می دهد.

طبق توافق بازل، (Basel، یک چارچوب مقررات جهانی برای مؤسسات مالی است)، credit risk یکی از سه ریسک اساسی است که یک بانک یا هر مؤسسه مالی تحت نظارت دیگری هنگام فعالیت در بازارها با آن مواجه می شود (دو ریسک دیگر ریسک بازار و ریسک عملیاتی هستند.) همانطور که بحران مالی سال 2008 نشان داد، درک صحیح از ریسک اعتباری و توانایی مدیریت آن در دنیای امروز اساسی است.

با این مقدمه به تعریف ریسک اعتباری می رسیم. credit risk احتمال زیان ناشی از ناتوانی وام گیرنده در بازپرداخت وام یا انجام تعهدات قراردادی است. به طور سنتی، به این خطر اشاره دارد که وام دهنده ممکن است اصل بدهی و بهره را دریافت نکند که منجر به قطع جریان های نقدی و افزایش هزینه های جمع آوری می شود. جریان‌های نقدی اضافی ممکن است برای ایجاد پوشش اضافی برای ریسک اعتباری نوشته شود. هنگامی که وام دهنده با ریسک اعتباری افزایش یافته روبرو می شود، می توان از طریق نرخ کوپن بالاتر که جریان های نقدی بیشتری را فراهم می کند، آن را کاهش داد.

اگرچه نمی توان دقیقاً دانست که چه کسی تعهدات خود را نکول می کند، ارزیابی و مدیریت صحیح credit risk می تواند از شدت زیان بکاهد. بهره پرداختی توسط وام گیرنده یا صادرکننده تعهد بدهی، در واقع به عنوان پاداش وام دهنده یا سرمایه گذار برای قبول ریسک اعتباری است.

به عبارت ساده تر هرچه credit risk پیش بینی شده بیشتر باشد، نرخ بهره ای که سرمایه گذاران برای قرض دادن سرمایه شان درخواست خواهند کرد بالاتر می‌رود.

به عنوان مثال هنگامی که وام دهندگان وام مسکن، انواع وام ارائه می دهند، این خطر وجود دارد که وام گیرنده وام را بازپرداخت نکند. به طور مشابه، اگر شرکتی به مشتری اعتبار ارائه دهد، این خطر وجود دارد که مشتری فاکتورهای خود را پرداخت نکند. ریسک اعتباری همچنین خطری را توصیف می کند که ناشر اوراق قرضه ممکن است در صورت درخواست پرداخت نکند یا شرکت بیمه قادر به پرداخت خسارت نباشد.

ریسک های اعتباری بر اساس توانایی کلی وام گیرنده برای بازپرداخت وام طبق شرایط اولیه آن محاسبه می شود. برای ارزیابی ریسک اعتباری در وام مصرفی توسط نهادهای بین المللی، وام دهندگان به پنج مورد که اصطلاحا پنج C نامیده می شود نگاه می کنند: سابقه اعتباری (Credit History)، ظرفیت بازپرداخت (Capacity to Repay)، سرمایه (Capital)، شرایط وام (The Loan's Conditions) و وثیقه مرتبط (Associated Collateral).

برخی از شرکت ها بخش هایی ایجاد کرده اند که تنها مسئول ارزیابی ریسک های اعتباری مشتریان فعلی و بالقوه خود هستند. فناوری به کسب‌وکارها این امکان را داده است که داده‌های مورد استفاده برای ارزیابی مشخصات ریسک مشتری را به سرعت تجزیه و تحلیل کنند.

اگر سرمایه گذار به خرید اوراق قرضه فکر کند، اغلب رتبه اعتباری اوراق را بررسی می کند. اگر رتبه پایینی (< BBB) داشته باشد، متقاضی دارای ریسک نکول نسبتاً بالایی است. برعکس، اگر رتبه قوی تری داشته باشد (BBB، A، AA، یا AAA)، خطر نکول به تدریج کاهش می یابد که در این مورد در ادامه بیشتر توضیح خواهیم داد.

ریسک اعتباری در مقابل نرخ بهره

 اگر سطح بالاتری از ریسک اعتباری درک شده وجود داشته باشد، سرمایه گذاران و وام دهندگان معمولا نرخ بهره بالاتری را برای سرمایه خود تقاضا می کنند.

طلبکاران همچنین ممکن است از سرمایه گذاری یا وام صرف نظر کنند. به عنوان مثال، از آنجایی که متقاضی وام مسکن با رتبه اعتباری برتر و درآمد ثابت احتمالا به عنوان credit risk پایین تلقی می شود، نرخ بهره پایینی در وام مسکن خود دریافت خواهد کرد. در مقابل، اگر متقاضی سابقه اعتباری ضعیفی داشته باشد، ممکن است مجبور شود با یک وام دهنده گران قیمت، یک وام دهنده رهنی که وام هایی با نرخ بهره نسبتاً بالا را به وام گیرندگان با ریسک بالا ارائه می دهد، کار کند تا تامین مالی دریافت کند. بهترین راه برای یک وام گیرنده با ریسک بالا برای به دست آوردن نرخ بهره پایین تر، بهبود امتیاز اعتباری خود است. کسانی که برای انجام این کار تلاش می کنند ممکن است بخواهند با یکی از بهترین شرکت های بهبود ریسک اعتباری همکاری کنند.

به طور مشابه، ناشران اوراق قرضه (به عنوان متقاضیان سرمایه) با رتبه‌بندی کمتر از کامل، نرخ‌های بهره بالاتری نسبت به صادرکنندگان اوراق با رتبه‌بندی اعتباری عالی ارائه می‌دهند. ناشران با رتبه اعتباری پایین‌تر از بازدهی بالا برای ترغیب سرمایه‌گذاران به پذیرش ریسک مرتبط با عرضه‌هایشان استفاده می‌کنند.

موسسات رتبه بندی ریسک اعتباری

رتبه بندی به معنای سنجیدن توانایی مالی یک موسسه، شرکت یا اشخاص حقیقی برای عمل به تعهدات مالی است. 

در دنیا و ایران شرکت ها و موسساتی هستند که اقدام به رتبه بندی credit risk می کنند. این موسسات از معیارها و فاکتورهایی برای رتبه بندی ریسک اعتباری شرکت ها و موسسات استفاده می کنند. از معروفترین شرکت های بین المللی برای این کار می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• استاندارد اند پورز (Standard and Poor's)
• مودی (Moody's)
• فیچ (Fitch Ratings)

از معیارهای مورد استفاده این نهادها در تعیین و رتبه بندی ریسک اعتباری اشخاص حقیقی و حقوقی می توان به مواردی مانند اطلاعات هویتی متقاضیان، اطلاعات حساب های اعتباری (از جمله وضعیت پرداخت ها و نوع حساب)، سوابق قضایی متقاضیان، تعداد درخواست های متقاضیان در ارتباط با وام و ... اشاره کرد. این اطلاعات مبنای خوبی در ارتباط با متقاضیان وام ها خواهد بود و به صورت پایگاه داده ای عمل می کند که اطلاعات مربوط به متقاضیان را در خود جای می دهد.

در ایران نیز از سال 1396 موسسات اعتبارسنجی به وجود آمدند که اقدام به برآورد credit risk می کنند. از جمله موسسه رتبه بندی اعتباری برهان یا پارس کیان.

مدل های تحلیل ریسک اعتباری

مؤسسات مالی از مدل های تحلیل credit risk برای تعیین احتمال نکول یک وام گیرنده بالقوه استفاده می کنند. این مدل ها اطلاعاتی را در مورد سطح ریسک اعتباری وام گیرنده در هر زمان خاص ارائه می دهند. اگر وام دهنده نتواند ریسک اعتباری را از قبل تشخیص دهد، در معرض خطر نکول و از دست دادن وجوه قرار دارد. وام دهندگان برای اتخاذ تصمیمات کلیدی در مورد اعطای اعتبار به وام گیرنده و اعتباری که باید شارژ شود، بر اعتبار ارائه شده توسط مدل های تحلیل credit risk تکیه می کنند.

با تکامل مداوم فناوری، بانک ها به طور مستمر در حال تحقیق و توسعه روش های موثر برای مدل سازی credit risk هستند. تعداد فزاینده‌ای از موسسات مالی در حال سرمایه‌گذاری بر روی فناوری‌های جدید و منابع انسانی هستند تا ایجاد مدل‌های ریسک اعتباری را با استفاده از زبان‌های یادگیری ماشین، مانند پایتون و سایر زبان‌های تحلیلگر پسند ممکن کنند. این کار تضمین می کند که مدل های ایجاد شده داده های دقیق و علمی تولید می کنند.

برخی از مهم ترین مدل ها برای تعیین ریسک اعتباری شرکت ها و موسسات عبارتند از:

• لوجیت و پروبیت (Logit and Probit)
• مدل های ساختاری (structural models)
• تحلیل تفکیک خطی (Linear Discriminant Analysis)
• شبکه عصبی و الگوریتم ژنتیک (Artificial neural network and Genetic Algorithm)

رتبه بندی اعتباری بلندمدت

موسسات و شرکت ها در روش اعتباری بلندمدت از بالاترین کیفیت اعتباری تا پایین ترین کیفیت اعتباری به 4 دسته تقسیم می شوند:

• رده A شامل A/AA/AAA: دسته A بالاترین کیفیت اعتباری را بیان می کند که هرچه تعداد A ها کمتر شود به این معناست که رتبه اعتباری اوراق محاسبه شده کاهش یافته است.
• رده B شامل B/BB/BBB: ردهB کیفیت اعتباری خوب است و نشان دهنده این است که هرچه B کاهش یابد، زمانی که تغییرات ناخوشایندی در اقتصاد رخ دهد ریسک اعتباری افزایش می یابد.
• رده C شامل C/CC/CCC: رده C یعنی ریسک بالا وجود دارد و موسسه، شرکت و به طور کلی متقاضی از عهده ایفای تعهدات برنمی آید.
• رده D شامل D/DD/DDD: این رده شامل ریسک اعتباری بسیار خطرناک است به این معنا که سرمایه گذاری در اوراق بهاداری که در این دسته قرار می گیرد بسیار خطرناک خواهد بود.

رتبه بندی اعتباری کوتاه مدت

در روش ریسک اعتباری کوتاه مدت به این صورت دسته بندی صورت می گیرد که:

• F1: بالاترین کیفیت اعتباری در بازپرداخت تعهدات
• F2: کیفیت اعتباری خوب در بازپرداخت تعهدات
• F3: کیفیت اعتباری مناسب برای ایفای تعهدات مالی اما در شرایط اقتصادی نامطلوب ریسک این دسته زیاد است. 
• B: برآورد در این دسته برای عمل به تعهدات مالی متقاضی نامطمئن ارزیابی شده است که در شرایط نامطلوب اقتصادی آسیب پذیر است.
• C: ریسک بالا در تامین مالی و عمل به تعهدات، به طوری که فقط در شرایط اقتصادی مطلوب توان مالی کافی دارند.
• D: ریسک بالا و جدی در حال و آینده برای عمل به تعهدات مالی.